JEODEZİ BİLİMİNİN KURUCUSU, EL-BİRUNİ ( 973- 1048 )

14 Kasım 2020, 18:11

Semih Çalapkulu

TÜM MAKALELERİ

JEODEZİ BİLİMİNİN KURUCUSU, EL-BİRUNİ ( 973- 1048 ):

( Ebu Reyhan Muhammed Bin Ahmed El-Biruni )

ÇAĞIN ÖTESİNDE BİR BİLİM İNSANI el-BİRUNİ:

Tam adı; Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-BİRUNİ olup, künyesi Ebu Reyhan’dır. El-Biruni diye meşhur olmuş ve El Üstad lakabıyla anılmıştır. Bugünün Özbekistan'ı sayılan Harezm'de 973 senesinde doğdu. Birçok kaynakta ölümü ile ilgili tarih 1048 geçerken, çok az kaynakta ise 1061 geçmektedir. Batı dillerinde adı Alberuni ve/veya Aliboron olarak geçer. Küçük yaşta babasını kaybetti. Annesi onu zor şartlarda, odun satarak büyüttü.

Daha çocuk yaşta araştırmacı bir ruha sahipti. Birçok konuyu öğrenmek için çılgınca hırs gösteriyordu.

Parlak zekası sebebiyle daha küçük yaşta nazar-ı dikkati çeken El-Biruni, dönemin ünlü matematik ve astronomi bilgini Ebu Nasr Mansur b. ‘Ali b. Irak’ın mahiyetinde büyümüştür. Mansur, El-Biruni’nin yetişmesi ve iyi bir eğitim almasına özen göstermiştir. Nitekim el-Biruni, el-Asarü’l-bakıye adlı eserinde ibn Irak’tan “hocam” diye bahsetmektedir. Bölgenin hükümdar ailesinden olan Ebu Nasr Mansur'dan El-Biruni'ye Öklid geometrisi ve Batlamyus astronomisini her ayrıntısını çok iyi bir şekilde öğretti.

Modern bilimin babası olarak nitelendirilen Georges Sarton, XI. yüzyıla “Biruni çağı” adını vermiştir. Çünkü El-Biruni gök biliminden, doğa bilimlerine matematikten botaniğe birçok alanda çağın ilerisinde çalışmalara ve eserlere imza atmıştır. Bir devre adını veren, çağını aşan ilmi hayatının zirvesine erişti.

El-Biruni, "Elinden kalem düşmeyen, gözü kitaptan ayrılmayan, iman dolu, benzeri her asırda görülmeyen” bilginler bilgini bir dahiydi. Arapça, Farsça, İbranice, Rumca, Süryanice, Yunanca ve Çince gibi daha birçok lisan biliyordu. Matematik, Astronomi, Geometri, Fizik, Kimya, Tıp, Eczacılık, Tarih, Coğrafya, Filoloji, Etnoloji, Jeoloji, Dinler ve Mezhepler Tarihi gibi 30 kadar ilim dalında çalışmalar yaptı, eserler verdi.

Yaptığı en önemli bilimsel gerçekler olarak, günümüzden yaklaşık 1000 yıl önce ilk sezaryen doğumunu gerçekleştirmiş olmasını gösterebiliriz. Metaller üzerindeki ısı sonucunda genleşme etkisini keşfetti. Altın, bakır, demir, yakut, civa, zümrüt ve akik gibi pek çok elementin özgül ağırlıklarını bulmuştur.

El-Biruni, Cebir, Geometri ve Coğrafya konularında bile o konuyla ilgili bir ayet zikretmiş, ayette bahsi geçen konunun yorumlarını yapmış, ilimle dini birleştirmiş, fenni ilimlerle ilahi bilgilere daha iyi nüfuz edileceğini söylemiş, ilim öğrenmekten kastın hakkı ve hakikatı bulmak olduğunu dile getirmiş ve “Anlattıklarım arasında gerçek dışı olanlar varsa Allah’a tövbe ederim. Razı olacağı şeylere sarılmak hususunda Allah’tan yardım dilerim. Batıl Şeylerden korunmak için de Allah’tan hidayet isterim. İyilik O’nun elindedir!” demiştir. Onun tabiat ilimleriyle yakından ilgilenmesi, Allah’ın kevni ayetlerini anlamak, kainatın yapı ve düzeninden Allah’a ulaşmak, Onu yüceltmek gayesine yönelikti. Eserlerinde çok defa Kuran ayetlerine başvurur, onların çeşitli ilimler açısından yorumlanmasını amaçlardı. Kuran’ın belağat ve i’cazına olan hayranlığını her vesileyle dile getirdi.

İlmi kaynaklara dayanma, deney ve tecrübeyle ispat etme şartını ilk defa o ileri sürdü.

[ El-Biruni’ye ait el-Âsârü’l-bâkıyye adlı eserinden minyatürlü bir sayfa. el-Âsârü’l-bâkıyye, Tahran Meclis Ktp. nr. 2132, vr. 63a naklen Günay Tümer, “Bîrûnî”, DİA, C. VI, İstanbul 1992, s. 206-2015. ]

İbni Sina’yla yaptığı karşılıklı yazışmalarındaki ilmi metot ve yorumları, günümüzde yazılmış gibi tazeliğini halen korumaktadır. Tahkik ve Kanuni Mes’udi adlı eserleriyle trigonometri konusunda bugünkü ilmi seviyeye ta o günden, ulaştığı açıkça görülür. Bu eser astronomi alanında zengin ve ciddi bir araştırma abidesi olarak tarihe mal olmuştur. İlmiyle dine hizmetten mutluluk duymaktadır.

11. yüzyılın önemli Müslüman hükümdarlarından Gazneli Mahmut ise Hindistan seyahatlerine El-Biruni'yi de götürdü. Zira onun yanında da itibarı çok yüksekti. “El-Biruni sarayımızın en değerli hazinesidir” derdi. Bu yüzden tedbirli hünkar, liyakatını bildiği El-Biruni ‘yi Hazine Genel Müdürlüğü’ne tayin etti. O da orada Hint dil ve kültürünü bütünüyle inceledi. Üstün dehasıyla kısa sürede Hintli bilginler üzerinde şaşkınlık ve hayranlık uyandırdı. Kendisine sağlanan siyasi ve ilmi araştırmalarına devam etti. Bir devre adını veren, çağını aşan ilmi hayatının zirvesine erişti. Sultan Mes’ud, kendisine ithaf ettiği Kanunu Mes’udi adlı eseri için El-Biruni’ye bir fil yükü gümüş para vermişse de o, bu hediyeyi almadı.

El-Biruni, uzun çalışmalar ve araştırmalar sonucunda, yerkürenin çapını hesaplamayı başarmıştır. Ardından Sanskritçeyi öğrenmiş, Hintlilerin örf ve adetlerini incelemiştir. El-Biruni Hindistan’daki çalışmaları tamamladıktan sonra, Gazne’ye geri dönmüştür. Sultan Mahmud Han’ın oğlu Mes’ud ve torunu Mevdud, El-Biruni’ye çok değer vermiş ve onun araştırma ve çalışmaları için her imkanı hazırlamışlardır.

[ el-Cemâhir fî Ma‘rifeti’l-Cevahir’in zahriye sayfası naklen el-Biruni, Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemâhir fî Ma‘rifeti’l-Cevahir), Tıpkı basım, trc. Emine Sonnur Özcan, TTK, Ankara 2017. ]

El-Biruni, meşhur kitabı Kitab'üt-Tahkik Ma li'l-Hind'i 1017-1030 yılları arasında Hindistan'da yaşarken yazdı. 17 yaşında bilimsel çalışmalarına başlayan El-Biruni, Yunan filozoflarından Aristo, Arşimet ve Demokritus'un çalışmalarından etkilendi. Fakat Me'munilerin Kas'ı alıp Harizmşahları tarihten silmeleriyle El-Biruni'nin huzuru kaçtı, sıkıntılar başladı ve Kas'ı terk etmek zorunda kaldı. Ancak iki yıl sonra tekrar döndüğünde ünlü bilgin Ebu'l Vefa ile buluşup rasat çalışmaları yaptı.

El-Biruni Güneşin yüksekliği ve şehrin boylamını hesapladı. Güneşin hareketlerinden mevsimlerin ne zaman başladığını belirledi. Dünyanın çapını, bugünkü değere çok yakın olarak buldu. Jeodezi biliminin ise kurucusu oldu. El-Biruni ayrıca Hindistan'dayken öğrendiği trigonometrinin astronomiden ayrı bir bilim olarak görülmesi gerektiğini savundu. Trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın birim olarak kullanılmasını önerdi.

[ Mervaniler döneminde zümrütün kıymetini gösteren sayfa, el-Cemâhir fî Ma‘rifeti’l-Cevahir, vr. 91b naklen el-Biruni, Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemâhir fî Ma‘rifeti’l-Cevahir), Tıpkı basım, trc. Emine Sonnur Özcan, TTK, Ankara 2017. ]

El-Biruni'nin astronomi ve coğrafya ölçümleri için geliştirdiği birçok alet zaman içerisinde kayboldu. Günümüze kadar ulaşan ölçme araçları ise piknometre, mekanik usturlap ve bazı harita projeksiyonları’dır.

El-Biruni hastalıkları tedavi konusunda değerli bir uzmandı. Yunan ve Hint tıbbını incelemiş, Sultan Mes’ud’un gözünü tedavi etmişti. Otların hangisinin hangi derde deva ve şifa olduğunu çok iyi bilirdi. Eczacılıkla doktorluğun sınırlarını çizmiş, ilaçların yan etkilerinden bahsetmiştir.

El-Biruni, felsefeyle de ilgilendi. Ama felsefenin dumanlı havasında boğulup kalmadı. Meseleleri doğrudan Allah’a dayandırdı. Tabiat olaylarından söze derken, onlardaki hikmetin sahibini gösterdi. Eşyaya ve cisimlere takılıp kalmadı.

[ Kitabü’s-Saydana Fî’t-Tıb’tan bir sayfa, vr. 93b naklen el-Biruni, Kitabü’s-Saydana Fî’t-Tıb, Tıpkı basım, çev. Esin Kahya, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2011. ]

Aynı zamanda çok iyi bir ansiklopedi yazarı olan Biruni, El-Asar'il-Bakiye an'il-Kuruni'I Haliye isimli kitabında Orta ve Yakın Doğu'da kullanılmakta olan takvim sistemlerini gösterdi. Hindistan'ın erken ortaçağ bilimlerini betimleyerek, matematik, astronomi ve astrolojinin temellerini anlattı. El-Kanunü'l-Mesudi kitabı ile ise ayrıntılı bir matematiksel coğrafya eseri yazdı. İstihrâc el-Evtâr fî Dâire adlı kitabında Orta Asya'nın topoğrafyasını belirledi. Kitabü'I Cemahir fi Ma'rifeti Cevahir'de 50'nin üzerinde mineral, maden, metal, alaşım, porselen gibi maddeler hakkında detaylı bilgi verdi. Kitabında, her bir maddenin, maddeleri birbirinden ayırt etmeye yarayan özgül ağırlıklarını gösterdi. Ömrü boyunca incelediği bitkileri Kitâbü's-Saydele adlı kitabında listeledi ve doğal ilaçların hangi hastalıklara iyi geldiğini kapsamlı bir şekilde anlattı.

Ümit Burnu’nun varlığından söz etmiş, Kuzey Asya ve Kuzey Avrupa’dan geniş bilgiler vermişti. Kristof Kolomb’dan beş asır önce Amerika kıtasından, Japonya’nın varlığından ilk defa söz eden o’dur.

Dünyanın yuvarlak ve dönmekte olduğunu, yerçekimin varlığını Newton’dan asırlarca önce ortaya koydu. Henüz çağımızda sözü edilebilen karaların kuzeye doğru kayma fikrini 950 yıl evvel dile getirdi.

El-Biruni Newton'dan 700 yıl önce, Netwon'un matematiksel olarak ispatladığı yer çekimi kuramı üzerine ilk fikirlerini ileri sürdü. Ayrıca geliştirdiği teleskoplar ile gözlemleri sonucunda, gezegenlerin güneş etrafında döndüğünü doğrulayan Galileo'dan da 600 yıl önce, ‘dünyanın döndüğü' fikrini El-Biruni savundu. Dünya dönüyorsa, ağaçlar ve taşların neden fırlamadığı sorusuna ise merkezde bir çekicilik olduğu ve her şeyin dünyanın merkezine düştüğü cevabını verdi. Kuzey, Güney, Doğu ve Batı'nın farklı noktalarda buluştuğunu; denizlerin ardında bir karanın bulunduğunu (Bugünkü Amerika) öngördü.

Gazne’de kıbleyi tam olarak tespit etmesi ve kıblenin tayini için geliştirdiği matematik yöntemi dolayısıyla kıyamet günü Rabb’inden sevap ummaktadır. Ayın, güneşin ve dünyanın hareketleri, güneş tutulması anında ulaşan hadiseler üzerine verdiği bilgi ve yaptığı rasatlarda, çağdaş tespitlere uygun neticeler elde etti. Bu çalışmalarıyla yer ölçüsü ilminin temellerini 800 yıl önce attı. Israrlı çabaları sonunda yerin çapını ölçmeyi başardı.

Dünyanın çapının ölçülmesiyle ilgili görüşü, günümüz matematik ölçülerine tıpatıp uymaktadır. Avrupa’da buna BİRUNİ KURALI denmektedir.

[ El-Biruni’nin ayın evrelerini gösteren çizimi. ]

Botanikle ilgilendi, geometriyi botaniğe uyguladı. Bitki ve hayvanlarda üreme konularına eğildi. Kuşlarla ilgili çok orijinal tespitler yaptı. Tarihle ilgilendi. Gazneli Mahmud, Sebüktekin ve Harzem’in tarihlerini yazdı. El-Biruni, ayrıca dinler tarihi konusuna eğildi, ona birçok yenilik getirdi. Çağından dokuz asır sonra ancak ayrı bir ilim haline gelebilen, Mukayeseli Dinler Tarihi, kurucusu sayılan El-Biruni’ye çok şey borçludur.

[ El-Biruni Heykeli, Biruni-Özbekistan. Fotoğraf Gökhan Ateştürk’e aittir. (Tarih: 02/03/2019) ]

Newton ve Fransız Piscard yaptıkları hesaplama sonucu ekvatoru 25.000 mil olarak bulmuşlardır. Halbuki bu ölçüyü El-Biruni, onlardan tam 700 yıl önce Pakistan’da bulmuştu. O çağda Batılılardan ne kadar da ilerideymişiz.

Son eseri olan Kitabü’s Saydele fi’t Tıb’bı yazdığında 70 yaşını geçmişti. Üstad diye saygıyla yad edilen yalnız İslâm aleminin değil, tüm dünyada çağının en büyük bilgini olan El-Biruni, 1048 yılında Gazne’de hayata gözlerini yumdu.

Eserleri halen Batı bilim dünyasında kaynak eser olarak kullanılmaktadır. Türk Tarih Kurumu 68. sayısını El-Biruni’ye Armağan adıyla bilginimize tahsis etti.

Dünyanın çeşitli ülkelerinde El-Birun’yi anmak için sempozyumlar, kongreler düzenlendi, pullar bastırıldı. UNESCO’nun 25 dilde çıkardığı Conrier Dergisi 1974 Haziran sayısını El-Biruni’ye ayırdı. Kapak fotoğrafının altına, “1000 yıl önce Orta Asya’da yaşayan evrensel dehâ el-Biruni ; Astronom, Tarihçi, Botanikçi, Eczacılık uzmanı Jeolog, Şair, Mütefekkir, Matematikçi, Coğrafyacı ve Hümanist” diye yazılarak tanıtıldı.

El-Biruni, toplam 113 kadar eser kaleme aldı. En meşhurları şunlardır:

EI Asâr’il Bâkiye an’il Kurûni’I Hâliye: (Boş geçen asırlardan kalan eserler.)
EI Kanûn’ül Mes’ûdî; En büyük eseridir. Astronomiden coğrafyaya kadar birçok konuda yenilik, keşif ve buluşları içine alır.
Kitab’üt Tahkîk Mâli’I Hind: Hind Tarihi, dini, ilmi ve coğrafyası hakkında geniş bilgi verir.
Tahdîd’ü Nihâyeti’l Emâkinli Tashîhi Mesâfet’il Mesâkin: Meskenler arasındaki mesafeyi düzeltmek için mekânların sonunu sınırlama. Bu eseriyle El-Biruni, yepyeni bir ilim dalı olan Jeodezi’nin temelini atmış, ilk harcını koymuştu.
Kitabü’I Cemâhirfî Ma’rifeti Cevâhir: Cevherlerin bilinmesine dair kitap.
Kitabü’t Tefhimfî Evâili Sıbaâti’t Tencim: Yıldızlar İlmine Giriş.
Kitâbü’s Saydelefî Tıp: Eczacılık Kitabı. İlaçların, şifalı otların adlarını altı dildeki karşılıklarıyla yazmış.

Özetle; Tüm hayatını bilgiye ve bilmediği şeyleri öğrenmeye adayan ve dünyada bilim sahasına kazandırdığı ilk keşif ve buluşlarla, bilim dünyasına ışık tutan Türk-İslam alimi El-Biruni; Fizik, tıp, matematik, astronomi, trigonometri, coğrafya, jeodezi, farmakoloji, jeoloji, filoloji, din gibi konuları incelemiş ve toplamda 113 eser meydana getirmiştir. Ne yazık ki bu eserlerden çok azı günümüze ulaşabilmiştir.

Kendisinden çok sonra gelen Newton, Toricelli, Copernicus, Galileo gibi bilim adamlarına ilham kaynağı olan El-Biruni, 75 yaşında vefat etti. Türkçe dahil 15 dilde yayımlanan The UNESCO Courier dergisi, 1974 yılında çıkardığı sayıyı El-Biruni'ye ayırdı. UNESCO Courier dergisi 1974 yılında çıkarttığı özel sayısında Biruni’yi “1000 yıl önce yaşamış evrensel deha” olarak tanıtmıştır.

El-Biruni çağının ötesinde çalışmalara imza atmış ve o dönemin kısıtlı imkanlarına rağmen yaptığı çalışmalar bu değerli bilim insanının neden çağın ötesinde bir deha olarak nitelendirildiğini açıklıyor.

El-Biruni'yi “Bin yıl önce, Orta Asya'da yaşamış evrensel deha” olarak tanınmaktadır.

( Magic Mechanic Meetings yazı dizisi devam edecek… )

Kaynakça;